Đọc từ mạng xã hội
“Cơm nước gì chưa người đẹp?” – câu nói bông đùa chưa đến 10 giây trên TikTok bỗng trở thành câu chào cửa miệng của giới trẻ đầu năm 2025. Mỗi tối, không khó để bắt gặp cảnh nhiều người cười thích thú trước màn hình điện thoại khi lướt qua những video ngắn vui nhộn. Thói quen đọc tin tức hay học hỏi điều mới giờ đây đôi khi chỉ gói gọn trong vài dòng trạng thái Facebook, một clip TikTok, hay đoạn YouTube Shorts dài chưa đầy một phút. Đọc theo kiểu “lướt mạng” đã trở thành một hình thức đọc mới – nhanh, gọn, đầy giải trí – của thời đại số.
Một chiếc smartphone hiển thị logo TikTok – biểu tượng cho trào lưu tiếp nhận thông tin siêu ngắn trên mạng xã hội. Các nội dung ngắn trên mạng xã hội có sức lan tỏa mạnh mẽ chưa từng thấy. Điển hình như trào lưu vui “Cơm nước gì chưa người đẹp?”: xuất phát từ một video TikTok giọng miền Tây dí dỏm, sau 10 ngày đã thu về hơn 7 triệu lượt xem cùng hàng trăm nghìn lượt thích, bình luận
Câu nói giản dị này nhanh chóng phủ sóng khắp nơi – từ video bắt trend của giới trẻ cho đến comment trêu đùa giữa bạn bè. Song song đó, giới trẻ cũng mê mẩn những xu hướng “học nhanh” trên mạng: từ mẹo trang điểm 30 giây đến các trào lưu dùng AI tạo ảnh độc đáo. Gần đây, cộng đồng mạng rộ lên phong trào dùng ChatGPT vẽ tranh phong cách Snoopy – chỉ cần vài thao tác, ai cũng có thể biến ảnh chân dung thành hình vẽ Snoopy dễ thương của riêng mình. Những bài đăng bắt trend Snoopy này thường nhanh chóng đạt từ vài chục đến vài trăm nghìn lượt thích cùng vô số bình luận hưởng ứng trên TikTok. Rõ ràng, nhờ mạng xã hội, thông tin mới lạ hay trào lưu hài hước có thể đến với hàng triệu người trong chớp mắt.
“Mạng xã hội đang khiến khái niệm ‘đọc’ trở nên linh hoạt hơn bao giờ hết – chúng ta đọc bằng mắt, bằng cảm xúc, bằng tốc độ. Tuy nhiên, mặt trái của sự tiện lợi là một xã hội ngày càng thiếu khả năng đọc sâu, đọc chậm và phân tích. Đọc 15 giây không khiến bạn nắm vững bản chất vấn đề, mà chỉ khiến bạn ngỡ là mình biết. Người trẻ cần biết đâu là giải trí, đâu là tri thức. Giống như ăn vặt thì vui, nhưng ăn mãi thì sẽ thiếu chất – đọc trên mạng xã hội cũng vậy.” Góc nhìn chuyên gia truyền thông – ThS. Lê Quang Minh (Giảng viên truyền thông số, Học viện Báo chí & Tuyên truyền)
Mặt tích cực: Đọc nội dung trên mạng xã hội mang lại cảm giác nhanh và dễ tiếp cận. Chỉ với chiếc điện thoại, chúng ta có thể cập nhật tin tức nóng hổi, học một mẹo vặt mới hay đơn giản là giải trí sau giờ làm việc. Những video ngắn, bài đăng súc tích giúp người bận rộn vẫn nắm bắt được ý chính của sự việc mà không tốn quá nhiều thời gian. Không ít kiến thức bổ ích cũng được phổ biến rộng rãi nhờ mạng xã hội: từ các clip dạy nấu ăn, học tiếng Anh cho đến những xu hướng giáo dục kết hợp giải trí (edutainment) hấp dẫn trên TikTok. Các nội dung ngắn thường sinh động, có âm thanh hình ảnh bắt mắt nên dễ thu hút người xem hơn so với văn bản dài dòng. Nhờ đó, nhiều chủ đề tưởng “khó nhằn” như lịch sử, khoa học… cũng được giản lược và tiếp cận theo cách mới mẻ, gần gũi hơn với giới trẻ. Có thể nói, mạng xã hội đang dân chủ hóa việc đọc và học: ai cũng có thể trở thành người sáng tạo nội dung, chia sẻ hiểu biết của mình cho cộng đồng. Chỉ cần một ý tưởng thú vị, bạn có thể truyền tải đến hàng triệu người – điều mà sách vở truyền thống khó lòng làm được trong thời gian ngắn.
Tuy nhiên, đọc kiểu “lướt mạng” cũng đi kèm nhiều hạn chế. Trước hết là sự thiếu chiều sâu. Do giới hạn thời lượng và xu hướng câu view, các nội dung viral thường được đơn giản hóa tối đa, đôi khi bỏ qua bối cảnh hoặc chi tiết quan trọng. Điều này dễ dẫn đến việc người xem hiểu sai hoặc hiểu không đầy đủ vấn đề. Chẳng hạn, TikTok từng tràn lan các video liệt kê “dấu hiệu mắc bệnh” tâm lý trong 1 phút, với nhạc nền vui nhộn, khiến nhiều bạn trẻ vội vàng tự chẩn đoán mình bị bệnh theo.
Thực tế, một nghiên cứu phân tích 500 video TikTok về sức khỏe tâm thần cho thấy 84% trong số đó chứa thông tin sai lệch – một con số báo động. Ngoài ra, việc quen mắt với những nội dung “cắt nhỏ” có thể khiến chúng ta mất dần khả năng tập trung lâu. Theo các nhà nghiên cứu tâm lý, việc xem video ngắn 15-60 giây liên tục đang làm người dùng mất kiên nhẫn, chỉ muốn kết quả tức thì, đồng thời hình thành thói quen cuộn lướt không ngừng để tìm cái mới. Nhiều người thừa nhận khó đọc nổi vài trang sách vì “không thấy hấp dẫn ngay” so với nội dung trên mạng. Chưa kể, mạng xã hội đầy rẫy “chuyên gia tự phong” – những cá nhân không đủ chuyên môn nhưng lại chia sẻ thông tin thiếu kiểm chứng. Nếu người đọc không tỉnh táo, rất dễ bị cuốn theo quan điểm sai lệch hoặc trào lưu tiêu cực. Đã có không ít hệ lụy nguy hiểm xảy ra, như các thử thách nhảm lan truyền trên TikTok. Ranh giới giữa sự thật và hư cấu trên mạng nhiều khi rất mờ nhạt, khiến trải nghiệm “đọc” qua mạng xã hội trở thành con dao hai lưỡi.
Góc nhìn chuyên gia: Các chuyên gia truyền thông và tâm lý cho rằng nội dung mạng xã hội hấp dẫn vì đánh trúng tâm lý thích nhanh, lạ của con người, nhưng về lâu dài nó cũng ảnh hưởng không nhỏ đến não bộ và thói quen đọc. Tiến sĩ Jean Twenge – chuyên gia tâm lý người Mỹ – nhận định thuật toán TikTok “rất phức tạp và rất hấp dẫn”, khiến người trẻ trung bình dành tới 1,5 giờ mỗi ngày trên nền tảng này, nhiều hơn bất kỳ mạng xã hội nào khác. Việc tiêu thụ quá nhiều “thông tin ăn liền” được ví như ăn đồ ăn nhanh – tiện lợi trước mắt nhưng có hại về lâu dài. Quả thật, nếu chúng ta chỉ tiếp nhận những mẩu kiến thức rời rạc, não bộ sẽ quen với việc nhận thông tin mà không cần nỗ lực. Dần dần, kỹ năng tư duy sâu và đọc hiểu những nội dung phức tạp sẽ suy giảm. Chuyên gia cũng cảnh báo về hiệu ứng tâm lý: mạng xã hội dễ tạo ảo giác rằng ta đã “biết nhiều”, nhưng thực chất hiểu biết ấy có thể hời hợt và thiếu hệ thống. Ông Michael Manos, một nhà tâm lý học lâm sàng, chia sẻ rằng nếu bộ não quen với sự thay đổi liên tục trên màn hình, nó sẽ khó thích nghi với nhịp độ chậm rãi của đời thực – ví dụ như khi ngồi đọc một cuốn sách hay học một chủ đề chuyên sâu.
Kết luận và giải pháp: Mạng xã hội đã mở ra một kỷ nguyên mới cho việc đọc và học hỏi, nhưng để tận dụng tối đa lợi ích, người dùng cần đọc một cách thông minh và chọn lọc. Trước tiên, hãy ý thức về thời gian lướt mạng của mình. Việc cuộn TikTok hàng giờ đồng hồ trước khi ngủ rõ ràng không phải thói quen tốt – thay vào đó, hãy giới hạn thời gian sử dụng mỗi ngày và tự nhắc nhở khi bản thân “sa đà”. Tiếp theo, nên chọn lọc nguồn thông tin uy tín: theo dõi những kênh, người sáng tạo nội dung đáng tin cậy, có hàm lượng tri thức thực sự, đồng thời bỏ qua những nội dung giật gân, độc hại. Khi gặp một thông tin mới trên mạng, đừng ngại kiểm chứng chéo – tìm đọc thêm bài báo hoặc nguồn tài liệu đáng tin liên quan đến chủ đề đó để hiểu sâu hơn. Ví dụ, nếu xem một clip 1 phút về mẹo tài chính, bạn có thể dành thời gian đọc bài phân tích chi tiết hoặc hỏi ý kiến chuyên gia thay vì tin ngay 100%. Cuối cùng, hãy kết hợp “đọc mạng” với “đọc sâu”: mạng xã hội có thể là điểm khởi đầu khơi gợi ý tưởng, nhưng kiến thức chuyên sâu vẫn nằm trong sách vở, khóa học hoặc những bài viết dài chất lượng. Một khi coi nội dung mạng xã hội như món ăn vặt – thưởng thức cho vui nhưng không thể thay thế bữa chính – chúng ta sẽ tận dụng được ưu thế nhanh, gọn của nó mà vẫn nuôi dưỡng được tư duy đọc hiểu sâu sắc cho bản thân.
Đón xem tiếp chủ đề xu hướng đọc phần 2…
